Հայ-թուրքական յարաբերութիւնների թեմային շօշափելու ցանկացած փորձ անմիջապէս հարցերի փոթորիկ է առաջացնում։ Հայերը, ինչ-որ իմաստով, յամառօրէն պահպանել են այն, ինչ ես երբեմն անուանում եմ «թուրքակենդրոն աշխարհայեացք». շատերի համար աշխարհը սկսւում եւ աւարտւում է թուրքերով: Եւ դա ճիշդ է՝ կենցաղային խնդիրներից մինչեւ կլոպալ: Դրա համար շատ պատճառներ կան, բայց ամէնից շատ, թւում է, թէ դա քննադատական տեսակէտ կաթուածահարող 1915 թուականի ցեղասպանութեան սինտրոմներից մէկն է: Բայց ճշմարտութիւնն այն է, որ աւելի քան հարիւր տարի Հայաստանը չի զարգացրել ռացիոնալ գաղափար բնութագրելու համար մի ազգ , որը մէկ դար առաջ առաջացել է նախկին Օսմանեան կայսրութեան տարածքում եւ իրեն թուրք է անուանել։ Չկայ նաեւ պատկերացում, թէ ինչով են պայմանաւորուած Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի միջպետական յարաբերութիւնների կարգաւորման դժուարութիւնները։

Կարծես թէ ի՞նչ նշանակութիւն ունի այս ասբեքթը։ Ազգերը ազգեր են, նոյնիսկ եթէ յարաբերութիւնները երկար ժամանակ բարդ են մնում։ Բայց կարծում եմ, որ շատերը կարող են համաձայնուել ինձ հետ, որ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների առընչութեամբ նման բացատրութիւնը չի կարող բաւարար լինել։ Վերածնուած Հայաստանի Հանրապետութիւնը մշտապէս կանգնած է իր ապագայ գոյութեան խնդրի առաջ։

Աշխարհում արմատական քաղաքական փոփոխութիւնների ցանկացած նոր փուլ արդիականացնում է հայ-թուրքական յարաբերութիւնների (այդ թւում՝ հայ-ատրպէճանական յարաբերութիւնների) կարգաւորման խնդիրը։ Վերջին անգամ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման խնդիրն արդիական դարձաւ 1991 թուականին ԽՍՀՄ փլուզումից եւ անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան ձեւաւորումից անմիջապէս յետոյ։ Այդ ժամանակուանից այն թէզը, որ հայ ժողովրդի առանցքային խնդիրը թուրքերի հետ հաշտեցումն է, որոշել է Հայաստանի Հանրապետութեան պետական քաղաքականութեան առաջնահերթ խնդիրը։ Սակայն հայկական պետականութեան գլխին կախուած պատմական խնդիրների բեռը՝ ի դէմս Արցախեան հիմնախնդրի առկայութեան, 1915 թուականի ցեղասպանութեան եւ հայկական սփիւռքի, չյաջողուեց յաղթահարել։ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման ճանապարհին Թուրքիայի բոլոր պայմանները կապուած էին այս խնդիրների հետ։ Եւ բոլորը համոզուած էին, որ յարաբերութիւնների կարգաւորման ձախողումները կապուած են հենց այս հանգամանքի հետ։ Բայց թէ որն է այս հակասութիւնների խորութիւնը, մենք այսօր նոր ենք սկսում սովորել, եւ դեռեւս չգիտենք մինչեւ վերջ։

2020-23 թուականների Երկրորդ Ղարաբաղեան պատերազմին յաջորդած Արցախի լիկվիդացումը ցոյց տուեց, որ հայերի եւ թուրքերի անլուծելի հակասութիւնների հիմքը շատ աւելի խորն է։ Հայերի եւ ատրպէյճանցիների միջեւ (թուրքերի աջակցութեամբ) Արցախի կարգավիճակի որոշման միջազգայնօրէն ճանաչուած խնդրի փոխարէն առաջացել է հայերի սեփական պետականութեան իրաւունքի չճանաչման տեղական տարածաշրջանային խնդիր։ Այժմ դա արտայայտւում է «ատրպէճանական փախստականների վերադարձ Արեւմտեան Ատրպէյճան» կոչող քաղաքականութեան տեսքով։ Նույնիսկ Հայաստանի Հանրապետութիւնից պահանջում են փոխել Սահմանադրութիւնը։ Հայաստանում այս քաղաքականութիւնը գնահատուել է որպէս իր պետութեան նկատմամբ տարածքային պահանջների արտայայտութիւն, սակայն առայժմ ձեռնպահ են մնում նման քաղաքականութիւնը բացատրել որպէս ոտնձգութիւն հենց պետութեան գոյութեան նկատմամբ։ Նման պայմաններում Ատրպէյճանի հետ հաշտութեան պայմանագրի կնքումը դառնում է բարդ խնդիր, եւ առանց այդ պայմանի Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորումն անհնար է վերջինիս պահանջներից ելնելով։ Իսկ յետոյ ի՞նչ ունենք։ Ատրպէյճանի եւ Թուրքիայի անվերջ պահանջներին Հայաստանի ոչ մի համաձայնութիւն որեւէ կերպ չի ազդում այս հարեւանների տրամադրութիւնների վրայ նրա հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելու հարցում։ Հետեւաբար, այս հարեւանների քաղաքականութեան դրդապատճառները շատ աւելի խորն են, քան այն, ինչ կարելի է հասկանալ հրապարակայնօրէն յայտարարուածներից։

Օսմանեան կայսրութիւնում Հայոց ցեղասպանութեան 110-րդ տարելիցի հետ կապուած միջոցառումների օրերին Երեւանում էր թուրք յայտնի պատմաբան եւ գրող Թանէր Աքչամը։ Այս մեծարգոյ գիտնականի կողմից հարցազրոյցներում եւ ունկնդիրների հետ հանդիպումներում արուած բազմաթիւ յայտարարութիւններից յիշարժան էին հետեւալ թէզերը.

1. Թուրքերի՝ 1915 թուականի ցեղասպանութիւնը ճանաչելուց հրաժարուելու հիմնական պատճառներից մէկը վախն է իրենց ազգային ինքնութեան հանդէպ։ Թուրքերը վտանգ են տեսնում իրենց ինքնութեան համար մէկ դար առաջ տեղի ունեցած վայրագութիւնների պատասխանատուութիւնը ստանձնելու դէպքում։

2. Թուրքիայում առաջադէմ մտաւորականութիւնը գիտակցում է, որ Ցեղասպանութեան ճանաչումից հրաժարուելը անյաղթահարելի խոչընդոտ է Թուրքիայի ժողովրդավարացման համար։ Հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորումն անհնար է առանց ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման. Աւելին, Հայոց ցեղասպանութեան կրկնութեան սպառնալիքը մնում է զգալի։

3. Հայ ժողովրդի ոչ մի հաւատարմութիւն, նոյնիսկ 1914 թուականի որոշումը՝ մասնակցելու օսմանեան բանակի զօրահաւաքին, որեւէ դեր չի խաղացել այն ժամանակ հայ ժողովրդի իսպառ բնաջնջման որոշումների մէջ։

Նշեմ, որ յիշեալ պատմաբանը հայ-թուրքական յարաբերութիւնների փիլիսոփայութեան նկատմամբ թուրքական մօտեցումն առաւել վառ արտայայտող խօսքերի հեղինակն է, այն է՝ «մեր գոյութիւնը կախուած է հայերի չգոյութիւնից»։ Նրա հայերէն թարգմանուած գրքերից մի քանիսը կարող են օգնել հայ ընթերցողին մանրամասն հասկանալու Թանէր Աքչամի եզրակացութիւնները, ով ստիպուած է եղել ապրել իր երկրի սահմաններից դուրս։ Ի դէպ, ոչ միայն նա, այլեւ բազմաթիւ այլ թուրք գործիչներ, ովքեր ճանաչում եւ ուսումնասիրում են Հայոց ցեղասպանութիւնը։

Ուրեմն ի՞նչ միսթիք ազգային ինքնութիւն է սա, որն այդքան անհանգստացած է՝ ընդամէնը հայերի գոյութեան փաստի հետ կապուած սպառնալիքից։ Ի վերջոյ, թւում է, որ նրանք հարիւրաւոր տարիներ միասին ապրել են մէկ կայսրութիւնում մուսուլմանական իշխանութեան ներքոյ, որտեղ իշխանութիւնը սիրում էր հայերին անուանել «նուիրեալ ժողովուրդ»։ Ըստ երեւոյթին, որոշ ժամանակ առաջ ինչ-որ լուրջ բան է տեղի ունեցել, ինչի համար հիմա շատերն են այդքան անհանգստացած։ Ինչ-որ անհանգստութիւն դրսեւորւում է ամէն ինչում։

Հայերի նկատմամբ ինչ-որ միսթիք վախի առկայութեան մասին է վկայում նաեւ Ատրպէյճանի իշխանութիւնների ներկայիս պահուածքը։ Առանց որեւէ ամաչելու ողջ աշխարհի երեսին, ոչ միայն անխնայ ոչնչացվում է այս հողի վրայ հայերի գոյութեան որեւէ վկայութիւն, այլեւ պատմական առումով հերքւում է նրանց գոյութիւնը։ Ատրպէճանցիները, որոնք իրենց մէջ հատուցման վախ են ներշնչել, պատրաստ են դառնալ քրիստոնեայ եւ հայ եւայլն, միայն թէ ինչ-որ կերպ բացատրեն հայերէն տառերով պատուած հսկայական թուով եկեղեցիների ու գերեզմանոցների առկայութիւնը, որոնց շուրջը եւ որոնց քարերի վրայ վազել են իրենց երջանիկ մանկութեան մէջ։

Ես երկար տարիներ եմ նուիրել այս «թուրքերի կեանքի անյարմարաւէտութեան գաղտնիքը» ուսումնասիրելուն, եւ հուսով եմ, որ կը գտնեմ այն հակիրճ կիսուելու ընկերներիս հետ։ Յուսով եմ, որ գոնէ հայ ընթերցողը ռացիոնալ պատկերացումներ կ՛ունենայ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման դժուարութիւնների պատճառների մասին։ Ես նաեւ տեսաֆորմատով արդէն դասախօսութիւններ եմ կարդացել փլուզուած Օսմանեան կայսրութեան տարածքում թուրքական ինքնութեան առաջացման թեմայով, որոնք մեծ հետաքրքրութիւն են առաջացրել հանդիսատեսի մօտ։ Միասին մի բան կ՛անենք։ Սակայն կ՛ասեմ, որ հեշտ չի լինի հասնել թուրքերի եւ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների գնահատման քննադատական մօտեցման ճիշդ ընկալմանը։ Մեր հանրային քննարկումներում խիստ զարգացած է «մէկ ճշմարտութեան» երեւոյթի թելադրանքը։ Մարդիկ չեն սիրում խորանալ ուրիշի կարծիքի մէջ, նրանք սիրում են ցանկացած կերպ պաշտպանել իրենց միակ ճիշդ կարծիքը:

Աւելին, Հայաստանի Հանրապետութեան անկախ գոյութեան երեսուն տարիների ընթացքում, զուգորդուած Արցախի կարգավիճակի շուրջ բախման առկայութեան հետ, ի յայտ են եկել անսասան ճշմարտութեան կարգավիճակի յաւակնող թէզեր, որոնց հեղինակների համար դրանք արդէն դարձել են անձնական նկրտումների ցմահ պատուանդան։ Նման «մէկ ճշմարտութեան» օրինակներից մէկն այն թէզն է, որ այժմ եւ բոլոր ժամանակներում թուրքերի հետ խնդիրները վաղուց կարող էին լուծուել, եթէ բոլոր հարցերը լուծուէին բացառապէս թուրքերի հետ։ Այս թէզի ուժի նկատմամբ հաւատն այնքան ուժեղ է, որ նոյնիսկ հայերի հետ խօսելուց թուրքերի հրաժարուելու ներկայիս փաստն անտեսւում է։ Անտեսւում է այն հանգամանքը, որ հայերի հետ ամէնաուղիղ խնդիրների գոյութիւնը Թուրքիան չի ճանաչում։ Բնականաբար, հայերին ել զրկում են «դրսի» ուժերի հետ սեփական խնդիր քննարկելու իրաւունքից։

Աւելի հեշտ չէ համակերպուել այլ «միայն ճշմարտութիւնների» գոյութեան հետ։ Բայց դա այնքան էլ կարեւոր չէ, քանի որ այս բոլոր «ճշմարտութիւնները» հաւասարապէս չունեն այնպիսի հասկացութիւնների ըմբռնում, ինչպիսիք են ինքնորոշումը եւ ինքնիշխան քաղաքականութիւնը, օրէնքը եւ օրէնքի ուժը: Թէեւ ուրախալի է, որ դրանք բոլորն այսօր ամէն օր փլուզւում են։

Բայց թեմայի արդիականութիւնն այնքան կարեւոր է, իսկ ներկայումս զարգացող քաղաքական իրականութիւնն այնքան դաժան է, որ իսկապէս պէտք է փորձել հասկանալ, թէ ում հետ եւ ինչի հետ գործ ունի մեր սերունդը։

Մանուէլ Սարգսեան