IX դարի հայկական քրիստոնէական վանքը Տաթեւի միակ տեսարժան վայրը չէ, որը զբօսաշրջիկներին Սիւնիքի այս փոքրիկ գիւղն է բերում։ Վանքից մի քանի հարիւր մեթր հեռաւորութեան վրայ «ՏաԹեւեր» են՝  աշխարհի ամէնաերկար յետադարձելի ճօպանուղին։ Գործունէութեան առաջին տասնամեակում «ՏաԹեւեր»-ը աւելի քան մէկ միլիոն այցելու են տեղափոխել։ Չնայած զբօսաշրջութեան ոլորտի դանդաղ վերականգնմանը քորոնավիրուսի համաճարակից եւ Արցախեան պատերազմից յետոյ, ճօպանուղին պատրաստ է աւելի քան կրկնապատկել հոսքը։
«ՏաԹեւեր»-ի գաղափարի հեղինակն ու հիմնական ֆինանսական նուիրատուն բարերար Ռուբէն Վարդանեանն է։ Ճօպանուղու երկու կայաններում տեղադրուած են ցուցանակներ, որոնք ներկայացնում են նրա հիմնադրամի դերը «ՏաԹեւեր»-ի ստեղծման գործում, բայց դրանք հիմնականում անտեսւում են այցելուների մեծամասնութեան կողմից։ Սա բաց թողնուած հնարաւորութիւն է։

Ես Իսլամապատ էի այցելել նրանից յետոյ, երբ Հնդկաստանը զրկել էր Քաշմիրին յատուկ կարգավիճակից։ Ողջ Իսլամապատում գովազդային վահանակները ցոյց էին տալիս ժամանակի հաշուարկը, որն անցել էր Հնդկաստանի կողմից Քաշմիրի շրջափակումից յետոյ:

Երբ ՀԱՄԱՍ-ը գերեվարեց իսրայէլցի պատանդներին 2023թ. Հոկտեմբերի 7-ին, ԱՄՆ-ի եւ Եւրոպայի խոշոր քաղաքներում տեղադրուեցին պաստառներ, որոնց նպատակն էր ուշադրութիւն գրաւել ստեղծուած իրավիճակին։ ԱՄՆ-ում դեֆիցիտի կրճատման կողմնակիցները յաճախ գովազդային վահանակներ են գնում, որոնք ցոյց են տալիս ազգային պարտքի ընթացիկ ծաւալը։ Երբ «Արաբական քառեակը» 2017թ. սկսեց Քաթարի շրջափակումը, երկու կողմերն էլ օգտագործում էին գովազդային բեռնատարներ՝ հանրային կարծիքը իրենց կողմ քաշելու համար։

Վարդանեանի ամէնամօտ բարեկամները դաւաճանեցին նրան։ Ատրպէճանական ուժերի կողմից Վարդանեանի ձերբակալութօւնից օրեր անց այն ժամանակ ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալութեան ղեկավար Սամանթա Փաուերը այցելել էր Պաքու։ Նրա «Դժոխքի խնդիր» գիրքը, որը ներկայացնում էր ցեղասպանութիւններին արձագանքելու ԱՄՆ անկարողութիւնը, Պուլիտցերեան մրցանակ ստացաւ եւ համբաւ բերեց հեղինակին։ Նա սերտօրէն համագործակցում էր Վարդանեանի հետ եւ Օպամայի վարչակազմից հեռանալուց յետոյ ներգրաւուեց «Աւրորա» մրցանակի ընտրող յանձնաժողովում, որը Վարդանեանը համահիմնադրել էր այն մարդկանց պատուելու համար, ովքեր պայքարում են ցեղասպանութիւնների դէմ։ Բայց նա չպահանջեց Վարդանեանի ազատ արձակումը այն ժամանակ, երբ դա դեռ հնարաւոր էր՝ նախքան Ատրպէճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը բարձրացրեց տոկոսադրոյքները։ USAID-ից հեռանալուց յետոյ Փաուերի լռութիւնը շլացուցիչ էր։ Լուրեր կան այն մասին, որ հայ պաշտօնեաներից ոմանք նուազեցնում են Վարդանեանի բանտարկութեան նշանակութիւնը՝ հնարաւոր մրցակցից ազատուելու համար։

Գուցէ Հայաստանը չի կարող յոյս դնել արդար ընկերների վրայ, բայց հայերը կարող են աւելի լաւ ինքնուրոյն քայլեր ձեռնարկել։ Ռուբէն Վարդանեանի իւրաքանչիւր նախագծի հարեւանութեամբ պէտք է վահանակ տեղադրուի, որը կը ներկայացնի, թէ որքան ժամանակ է պատանդ մնում Պաքւում։ Երթեւեկութիւնը «ՏաԹեւեր»-ով 
տեւում է մօտ 12 րոպէ, որի ընթացքում այցելուները ձայնագրութիւն են լսում շրջակայ տեսարժան վայրերի մասին, բայց դրանում եւ ոչ մի բառ չի ասւում Վարդանեանի մասին։ Սա հազարաւոր մարդկանց տեղեկութիւն հասցնելու բաց թողնուած հնարաւորութիւն է, ովքեր այլապէս երբեք չեն լսի Վարդանեանի «գործի» մասին։

Հայկական կառավարութեան մի մասն այն կարծիքին է, որ ուշադրութիւնը  Վարդանեանի եւ այլ պատանդների հանդէպ խանգարում է խաղաղութեան հասնելու ջանքերին։ Բայց դա սխալ է։ Խաղաղութիւն հաստատւում է այն ժամանակ, երբ մերկացնում են յանցագործներին, այլ ոչ թէ մեղադրում են զոհերին։ Պատանդներին պաշտպանելու անկարողութիւնը ստիպում է Ալիեւին մտածել, որ նա կարող է օգտագործել պատանդներին՝ նոր զիջումներ կորզելու համար։

Հայերը պարտաւոր չեն իրենց առաջնորդների հետ համընթաց քայլել։ Անգամ եթէ պաշտօնական Երեւանը նուազեցնում է Վարդանեանի բանտարկութեան նշանակութիւնը, սովորական հայերը պարտաւոր չեն դա անել։ Ռուբէն Վարդանեանի հիմնադրամի իւրաքանչիւր նախագիծ պէտք է պատմի մի մարդու մասին, ով շարունակում է զոհաբերել իրեն հայկական մշակոյթի, զարգացման եւ ինքնորոշման համար։ Հիմնադրամը կարող է վահանակներ տեղադրել իւրաքանչիւր քաղաքում եւ բնակավայրում։ Վարդանեանը եւ միւս բանտարկեալները պէտք է նոյնքան յայտնի խղճի բանտարկեալներ դառնան, ինչպիսին էին Անտրէյ Սախարովն ու Նելսոն Մանտելան։

Մայքլ Ռուբին
Մետիամաքս
1 Օգոստոս 2025