Հայ գրականութիւնը կը շարունակէ նահանջել հայ կեանքին մէջ։ Հայ գրողներու տեղը եւ դերը աստիճանաբար կը նուազին հայկական մշակութային կեանքին մէջ․ գրական շրջանակէն եկող անձեր աւելի քիչ կը ներառուին ազգային, հասարակական եւ քաղաքական միջավայրին մէջ։ Այլեւս չունինք այնպիսի դէմքեր, որոնցմով ամբողջ հայութիւնը պիտի հպարտանար կամ որոնք միջազգային բեմի վրայ ճանչցուած ու ընդունուած պիտի ըլլային։ Ի հարկէ, այսօր մենք աւելի շատ գրողներ ունինք, քան երեսուն-քառասուն տարի առաջ։ Այսօր գրել եւ գիրք հրատարակելը անհամեմատ աւելի դիւրին է, եւ այսօր անհամեմատ աւելի շատ հայերէն բառեր կը տպուին, քան առաջ։

Բայց ի՞նչ որակով ու ըսելիքով, ի՞նչ բովանդակութեամբ ու պատգամով։

Որակով աղէտալի, պատգամները՝ թերի եւ ծամծմած են, երբեմն ալ ամբողջովին բացակայ։ Հիմնականօրէն հմայքէ զուրկ ու իւրայատկութիւն չունեցող։ Այս երեւոյթին գլխաւոր պատճառներէն մէկը այն է, որ այսօրուան հայ գրականութիւնը կը ներկայանայ իբրեւ վերարտադրող, այլ ոչ ստեղծող, իբրեւ արձագանգող, այլ ոչ հիմնադրող, եւ այն ալ՝ ոչ թէ սեփական օրակարգի խնդիրներէն մեկնելով։ Այս տրամաբանութեամբ, հայ գրականութեան մէջ արծարծուած թեմաներուն մեծամասնութիւնը արուեստական է եւ կը հետեւի նորաձեւութեան՝ ամերիկեան, եւրոպական, ռուսական, ճափոնական եւ այլն։ Յատկապէս տխուր է, որ սեփական իրականութենէն կտրուած գրական դէմքերը իսկապէս չեն խորանար այն պատճառներուն մէջ, որոնց հետեւանքով գրական որոշ ժանր մը, փիլիսոփայութիւն մը եւ այլն ստեղծուած է այս կամ այն շրջանին մէջ։ Անոնք չեն գիտեր կամ չեն խորշիր ըմբռնելէ այն իրողութիւնը, որ ամէն դար եւ ամէն շրջան ունի իր սեփական, յատուկ խորքայն խնդիրները, որոնք կ’ամբողջացնեն դարաշրջանը, կ’արծարծեն հարցեր եւ կը փորձեն լուծումներ գտնել անոնց։

Որպէս օրինակ նշենք, որ նոյն գերմանական կամ ֆրանսական փիլիսոփայութիւնը պատահականօրէն չէ ծնած, այլ ուղղակի հետեւանքն էր ընկերատնտեսական եւ արդիւնաբերական յեղափոխութիւններուն ու նոր իրականութեան բախումին՝ հին վարդապետութիւններուն հետ։ Աւելին, այն իրականութիւնը, ուր այդ գրականութիւնը ծնունդ առած է, եղած է իրենցը՝ սեփականը։ Գրողները այդ իրականութիւնը խորքով զգացած են, ապրած, եւ կարողացած ստեղծել իսկական գրականութիւն։

Համեմատութեան համար՝ հայ գրականութեան ոսկիէ սերնուդի ներկայացուցիչները, երբ կը գրէին արեւմտահայ կամ արեւելահայ հատուածներու զգացմումներուն եւ ցաւերուն, խնդիրներուն ու մարտահրաւէրներուն մասին, անոնք իրական էին, որովհետեւ իրենք իրաւմամբ այդ բոլորին ականատես էին, կը զգային անոնց ազդեցութիւնը, կամ առնուազն փիլիսոփայական մակարդակի վրայ կ’ապրէին այդ բոլորը։ Անոնք նաեւ փայլուն կրթութիւն ունէին, կամ եթէ համալսարանական չէին, ապա այն աստիճանի կարդացած ու գործնականօրէն հմտացած էին կեանքի մէջ, որ անոնց գրածը իրօք իրական էր։ Ինչու՞ Շիրվանզադէի «Նամուսը», «Պատուի համարը», «Քաոսը» կը նկատուէին հայկական իրապաշտութեան գլուխգործոցներ։ Այն պարզ պատճառով, որ Շիրվանզադէն անձնամբ ապրած է Պաքուի ու Թիֆլիսի մէջ, անձամբ ծանօթ եղած է ժողովուրդին, ապրած անոր ամենօրեայ հոգերով, անգիր ճանչցած է այն միջավայրը, զոր նկարագրած է, եղած է անոր մէկ մասն ու կրողը։ Ուստի եւ Շիրվանզադէն իրաւմամբ մտաւորական էր։ Շիրվանզադէն ոչ միայն գեղարուեստական գրող էր, այլեւ հասարակական-քաղաքական կեանքի գործուն մասնակից, վիճաբանող կողմ, ան հայ կեանքի մասնակիցն էր, ձեւաւորողը։ Նոյնը կը վերաբերի արեւելահայ ու արեւմտահայ միւս նշանաւոր, իսկ յետոյ նաեւ խորհրդահայ ու սփիւռքի նշանաւոր դէմքերուն։ Անշուշտ անոնց կողքին քիչ չէին նաեւ անտաղանդ ժամավաճառները, որոնց նկատմամբ կար ծաղրական «մրոտող» կամ «սեւցնող» ածականը։ Րաֆֆին նոյնիսկ յօդուած մը ունի «գրականութեան մէջ պարկապզուկ ածողներու» մասին՝ նշելով անոնց՝ իրականութենէն ամբողջապէս կտրուած ըլլալը եւ այլն։

Արդէն հասկնալի կը դառնայ, որ գրական նման դէմքերը պարզապէս ի վիճակի չեն հասարակութիւն կամ սերունդ կրթելու, անոնք ներգրաուած չեն հասարակական-քաղաքական կեանքին մէջ, գրեթէ հեղինակութիւն չունին, բայց կը գրեն ու կը ստեղծագործեն։ Արդիւնքը՝ զէրոյ։

Այս բոլորը ոչ միայն կ’իջեցնեն հայ գրականութեան մակարդակը, այլեւ բացասաբար կ’անդրադառնան հայ խօսքին։ Երիտասարդներն ու պատանիները իրենց առջեւ հարուստ ու գրագէտ խօսք չեն տեսներ, ընդօրինակման արժանի կերպարների չեն տեսներ։ Ամէն ինչ կը կտարուի արագ ու անհետեւանք։ Շքեղ շնորհանդէսները մոռցուած են, գիրքերը արագ կը վաճառուին՝ անարդիւնք ու անարձագանգ։

Այս որակի գրականութիւնը կը հեղինակազրկէ հայ բանաւոր ու գրաւոր խօսքը, հասարակութեան կեանքի ամենէն կարեւոր հատուածներէն մէկը պարապ կը մնայ, եւ այս պարապը կը լեցուի համաշխարհային նորաձեւական երեւոյթներով, որոնց կրթական բաղադրիչը շատ փոքր տեղ կը գրաւէ, չունի որեւէ յստակ ու շարժիչ ուժ։

Մարդոց խօսքը երթալով կը դառնայ աւելի հասարակ, պարզունակ։ Գիրքեր չկարդացող պատանիներուն խօսքը աղքատ է, անկապ։ Անոնցմէ շատերը չեն կարենար բարդ ստորադասական նախադասութիւններ կազմել, երեւակայութիւն չունին։ Աւելի աղէտալի է դպրոցականներու մօտ նկատուող՝ արեւմտահայերէնի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքը։ Հայաստանի մէջ, արեւմտահայերէնը գրեթէ օտար լեզուի ընկալում ունի։

Քանի որ չկայ այդ կիրթ ու գործունեայ խաւը, ուրեմն չկայ նաեւ «հաւաքական մտաւորականութիւն», որուն հետեւանքով հայ մամուլը եւ հասարակական կեանքը եւս սկսած են լեցուիլ դատարկութեամբ, անբովանդակ օրակարգով, մանր մեքենայութիւններով, փոխադարձ մեղադրանքներով։ Կը նահանջէ հայ մամուլը, հայերու լեզուամտածողութիւնը կը փոխուի տխուր կերպով։ Հասարակութեան ընդհանուր կրթական մակարդակն կ’իջնէ, անոր առօրեայ խօսքն ու պահուածքը կը գռեհկանան, նոյնիսկ անոր ձգտումները կը փոքրանան, աշխարհայեացքը՝ կը նեղնայ։

Աղքատացած է նաեւ գրական ժանրը, թէեւ հիմա, արտաքուստ կարելի է կարծել, թէ ընդլայնած է։ Գրական հոսանքներ չկան, փիլիսոփայական մօտեցնումներու տարբերութիւններ չկան, գրական բանավէճեր չկան։ Ամէն մէկը իր փոքր խումբով ինքը կը գրէ, ինքը կը կարդայ։ Ինքզինք կը պարգեւատրէ։

Բանաստեղծութիւններ ու վէպեր կը գրուին ու կը տպագրուին՝ ոչինչ ըսող, զուտ անձնական ցանկութիւն, ոչ թէ գրական կայծ։ Մելանը չորցած գրիչներ, ոչինչ աւելի։

Միայն մէկ ընդգծուած առաւելութիւն կայ մեր օրերուն՝ թարգմանութիւնները։ Կան թարգմանուած թէ՛ փիլիսոփայական, թէ՛ գեղարուեստական գրականութեան որոշ նմուշներ, թէեւ, իմ գնահատումովս՝ շատ քիչ։ Այստեղ ալ վաճառքը կը խանգարէ, որովհետեւ Քանթի ու Սփինոզայի բաղդատած, խրախուսական յիմարութիւնները աւելի արագ կը վաճառուին ու դրամին համը տեսած գրախանութն ու հրատարակիչը շատ անգամ անվերջ կը թարգմանեն, կը տպագրեն ու կը վաճառեն այդ բոլորը՝ փողի համար։ Որովհետեւ, արդէն նշուած պատճառներով հաշմուած հասարակութիւնը արդէն պատուէր ու պահանջարկ չի ներկայացներ գրական միջավայրին, ան պարզապէս կը վերցնէ  այն, ինչ կու տան իրեն, իսկ հայաստանեան գորշ ու նեխած միջավայրին մէջ, միայն պարզունակ կրկնութիւններ են, միայն «արտագրուած» միտքեր։

Աւելին, ժամանակակից արհեստագիտութիւնները դիւրացուցած են գրականութեան կեանքը։ Հիմա աւելի շատ հնարաւորութիւն կայ խօսքն ու միտքը տեղ հասցնելու, բայց անոր փոխարէն, մենք կը կարենանք միայն մէկ բան ընել՝ լեցնել զայն ոչինչով։ Ինչու՞ հայ պատանին կը խելագարի գռեհիկ խօսքերով լեցուն անբովանդակ երգերու եւ գիրքերի համար․ անոր ներքին համոզմունքը՞․ ոչ պարզապէս սովը, այլընտրանքի բացակայութիւնը։ Եւ ինչպէս, որ մարմինը կը դառնայ այն, ինչով կը սնանի, ապա հոգին եւ միտքն ալ նույն ձեւով հաշմանդամ կը դառնան հոգեւոր դատարկութենէն։

Վարուժան Թենպէլեան
Տարբերակ21
19 Սեպտեմբեր 2025