Անսպասելի եւ ուշագրաւ յայտարարութիւն է արել Թուրքիայի ԱԳ նախարարը՝ յստակ ժամկետ նշելով, թե երբ կարող է կնքուել հայ-ատրպէճանական համաձայնագիրը․ «Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ վերջնական համաձայնագիրը ստորագրուելուն պէս, Թուրքիան նոյնպէս արագ կը կարգաւորի յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ։ Անգարան ակնկալում է, որ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ վերջնական խաղաղութեան համաձայնագիրը կը ստորագրուի յաջորդ տարուայ առաջին կէսին», – այս մասին յայտարարել է Հաքան Ֆիտանը: Ուշագրաւ է հենց կոնկրէտ ժամկէտի նշումը՝ Հայաստանի Ազգային ժողովի ընտրութիւններին շատ մօտ։

Օգոստոսի 8-ին ԱՄՆ-ում Ուաշինկթընում Հայաստանի, ԱՄՆ-ի եւ Ատրպէյճանի ղեկավարների ներկայութեամբ արտգործնախարարներ Միրզոյեանը ու Պայրամովը նախաստորագրել էին համաձայնագրի տեքստը: Նախարար Ֆիտանը, փաստացի, Ատրպէյճանի պաշտօնական տեսակէտից տարբերուող ժամկէտ է նշում՝ Համաձայնագրի հաւանական կնքման վերաբերեալ։ Ատրպէյճանը նախկինում յայտարարել է, որ Հայաստանի հետ Խաղաղութեան համաձայնագրի վերջնական ստորագրումը հնարաւոր է միայն նոր Սահմանադրութեան ընդունման դէպքում, եթէ այդ փաստաթղթում չի լինի Անկախութեան հռչակագրին յղումը։

Երեք վարկած եմ տեսնում Ֆիտանի այս յայտարարութեան շուրջ։ Կարծում եմ, Նիկոլ Փաշինեանի կառավարութեան համար չափազանց ռիսկային կը լինի սահմանադրական հանրաքուէն անցկացնել խորհրդարանական ընտրութիւնների ժամկէտին մօտ՝ զուգահեռ կամ յետոյ կամ առաջ։ Խորհրդարանական ընտրութիւնների հաւանական օրը Յունիսի 7-ն է։ Առաւել զգուշաւոր վարքագծի դէպքում, Հայաստանի կառավարող կուսակցութիւնը կը նախընտրի նախ յաղթել խորհրդարանական ընտրութիւններում, ամրապնդել իշխանութիւնը, եւ սահմանադրական հանրաքուէն նշանակել միայն 2026-ի երկրորդ շրջանում կամ 2027-ի առաջին կէսին։

Բայց նաեւ՝ բացառուած չի, որ Նիկոլ Փաշինեանի քաղաքական թիմը որոշի վաբանկի գնալ եւ սահմանադրական հանրաքուէն նշանակել փարլամենտական ընտրութիւնների օրերին, եթէ ոչ՝ նոյն օրը։ Չգիտեմ՝ օրենսդրութիւնը թոյլ տալի՞ս է փարլամենտական ընտրութիւնը եւ հանրաքուէն նոյն օրն անցկացնել, թէ՝ ոչ։

Հմուտ քաղտեխնոլոգիաների կիրառման արդիւնքում՝ Փաշինեանի ուժը կարող է ընտրութեան առաջ դնել Հայաստանի քաղաքացիներին, առաջարկելով ընտրել Քաղաքացիական պայմանագիր կուսակցութեանը, կողմ քուէարկել նոր Սահմանադրութեանը, հետեւաբար՝ «Այո» ասել նաեւ Ատրպէյճանի հետ խաղաղութեան համաձայնագրի ստորագրմանը, եւ իրենց տալ մանդատ՝ տէ իւրէ խաղաղութիւն հաստատելու։

Եթէ այս մարտավարութիւնը յաջողուի՝ Փաշինեանի ղեկավարած ուժը մէկ կրակոցով երկու նապաստակ կը խփի՝ կը յաղթի խորհրդարանական ընտրութիւններում՝ խաղաղութեան վերջնական հաստատման օրակարգով, եւ կը հասնի Սահմանադրութեան փոփոխութեանը՝ ձգտելով վերացնել Ատրպէյճանի կողմից ակրեսիւ վարքագծի հնարաւոր ձեւական պատճառներից մէկը։

Չեմ բացառում, Թուրքիայի Արտգործնախարարը ունի տեղեկատուութիւն կամ հաւաստիացում Նիկոլ Փաշինեանի կառավարութիւնից, որ մտադիր են սահմանադրական հանրաքուէն եւ ընտրութիւնները նոյն շրջանում անցկացնել։ Գուցէ՝ դրանից դրուած է Ֆիտանը կոնկրէտ նշում 2026-ի առաջին կէսը։ Բայց սա իմ ենթադրութիւնն է, որը հիմնուած չէ փաստական տուեալների վրայ։ Երէկ Հայաստան էր ժամանել Հայաստան-Թուրքիա կարգաւորման գործընթացում Թուրքիայի յատուկ ներկայացուցիչ Սերտար Քըլըչը, ով հանդիպել է նաեւ Հայաստանի յատուկ բանագնաց Ռուբէն Ռուբինեանին։

Բայց եթէ Հայաստանի կողմից Թուրքիային չի տրուել հաւաստիացում՝ 2026-ի առաջին կէսին Սահմանադրութիւն փոխելու վերաբերյալ, թեման առաւել է հետաքրքրանում։

Աւելին, դա կարող է նշանակել, որ Թուրքիան ունի տեղեկատուութիւն Ատրպէյճանից, որ վերջինս պատրաստ է Խաղաղութեան համաձայնագիր ստորագրել Հայաստանի հետ 2026-ի առաջին կէսին եւ այլեւս կնքումը չի պայմանաւորելու Սահմանադրութիւնը փոխելով։ Անկեղծ ասած, սա եւս անհաւանական է թւում, քանի որ կը ստացուի՝ Ատրպէյճանը նահանջ է կատարում իր դիրքից, եւ դադարեցնում է 2-3 տարի շարունակ՝ Հայաստանի Սահմանադրութիւնը փոխելու իր պահանջը։

Այս դէպքում, ո՞րը կարող է լինել Ատրպէյճանի հաշուարկը։ Ի՞նչ կը ստանայ Ատրպէյճանը՝ հրաժարուելով իր այդ պահանջից եւ 2026-ի առաջին կէսին կնքելով Համաձայնագիրը։

Իհարկէ՝ դա կը լինի խոշոր քայլ՝ ատրպէճանա-ամերիկեան յարաբերութիւնների զարգացման հարցում։ Ատրպէյճանը կարող է նշել, որ իր դիրքորոշման շնորհիւ Տոնալտ Թրամփը եւս մէկ յաջողութիւն գրանցեց եւ Սպիտակ տանը հիւրընկալեց արդէն հայ-ատրպէճանական Համաձայնագրի ստորագրումը, որն աւելի խոշոր իրադարձութիւն գուցէ դառնայ, քան՝ նախաստորագրումը։

Ակնյայտ է, որ Ատրպէյճանի հետ Խաղաղութեան համաձայնագրի վերջնական ստորագրումը լինելու է Նիկոլ Փաշինեանի քաղաքական թիմի յաղթաթուղթը խորհրդարանական ընտրութիւններում։ Եթէ նախարար Ֆիտանի նշած 2026-ի առաջին կէսին կնքուի Խաղաղութեան համաձայնագիրը, Նիկոլ Փաշինեանի կուսակցութեան յաղթանակն ընտրութիւններում կարելի կը լինի երաշխաւորուած համարել։ Խորհրդարանական եւ նոր ձեւաւորուող քաղաքական ուժերը կը ստանան քաղաքական լուրջ հարուած, քանի որ նրանք մշտապես կասկածի տակ են դրել Փաշինեանի՝ «լաւ դիվանագէտ լինելու» եւ Ատրպէյճանի հետ խաղաղութեան հասնելու կարողութիւնները։

Նրանք պնդել են, որ Ատրպէյճանը միեւնոյնն է՝ չի ստորագրելու Համաձայնագիրը, աւելին՝ նշել են, որ այս փաստաթուղթը առաջիկայ պատերազմի մասին է, ոչ թէ խաղաղութեան։ Վերջնական ստորագրումը յօդս կը ցնդեցնի ընդդիմութեան բոլոր նարաթիւները, եւ իմ կանխատեսմամբ, Փաշինեանին կը շնորհի յաղթանակ խորհրդարանական ընտրութիւններում։ Ընդդիմութիւնը պատրաստ չէ հրաժարուել իր աւանդական նարաթիւներից եւ տեղաւորուել Փաշինեանից առաւել խաղաղասէր կերպարի մէջ։ Այդ դէպքում, չեմ բացառում, Փաշինեանի կողմից ստորագրումը չունենար մեծ քաղաքական նշանակութիւն եւ յաղթաթուղթ չդառնար։

Ստորագրմամբ՝ Փաշինեանը կ՛ասի Հայաստանի քաղաքացիներին, որ չնայած իր օրոք են տեղի ունեցել խոշոր աղէտները եւ տարածքային, մարդկային կորուստները, սակայն իր օրոք է հաստատուել վերջնական խաղաղութիւն Ատրպէյճանի հետ։ Սակայն արդեօ՞ք Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը կը ցանկանան Նիկոլ Փաշինեանին տալ այսպիսի յաղթաթուղթ ընտրութիւններում։ Այստեղ պէտք է աւելացնել նաեւ ԱՄՆ-ին, որը «Թրամփի ուղի» նախագծի իրագործման գործնական փուլ է նախապատրաստում, ինչի վկայութիւնը վերջին օրերին ԱՄՆ Պետքարտուղարութեան պաշտօնեաների բարձրաստիճան այցերն են Հայաստան եւ Ատրպէյճան։

Խորհրդարանական ընդդիմութիւնը արդէն իսկ պաշտօնապէս յայտարարել է, որ չեղարկելու է Օգոստոսի 8-ին ԱՄՆ-ում նախաստորագրուած Խաղաղութեան համաձայնագիրը եւ պահանջելու է նոր բանակցութիւններ։ Նրանք առաջ են քաշում նաեւ Ղարաբաղ հայերի վերադարձի, Ռուսաստանի հովանաւորած «Նոյեմբերի 9»-ի յայտարարութեանը վերադառնալու, Ռուսաստանին հայ-ատրպէճանական տիրոյթ վերադարձնելու լոզունգներ։

Աւելին՝ ընդդիմութեան առաջնորդ Ռոպէրթ Քոչարեանը կողմնակից է, որ Ռուսաստանը վերադառնայ ռեգիոն՝ որպէս Թուրքիային եւ Ատրպէյճանին զսպող հիմնական ուժ։ Հասկանալի է, որ եթէ 2026-ի ընտրութիւններում յաղթեն Խորհրդարանական եւ արտախորհրդարանական ընդդիմադիր ուժերը, նոր իրողութիւն է ստեղծուելու։

Նրանք կարող են կասեցնել «Թրամփի ուղի» նախագծի իրագործումը ԱՄՆ-ի հետ, չեղարկել Խաղաղութեան նախաստորագրուած համաձայնագիրը, եւ ռեգիոն վերադարձնել Ռուսաստանին։ Աւելին՝ Ռուսաստանի հովանու տակ Ղարաբաղ հայերի վերադարձի հարցը օրակարգային դարձնելը ամենեւին ցանկալի չի Ատրպէյճանին։ Մինչդեռ, Հայաստանի ընդդիմութիւնը մտադիր է դա անել։

Փաշինեանի կառավարման դէպքում է, որ պաշտօնական Երեւանը փակուած կը համարի Ղարաբաղի հարցը եւ այն չի դարձնի օրակարգային հարց, որ Ռուսաստանի վերադարձը «Նոյեմբերի 9-ի» յայտարարութեան տեսքով կը բացառուի, որ ԱՄՆ-ի հետ կ՛իրագործուի «Թրամփի ուղի» նախագիծը, որ Հայաստանը կը փոխի Սահմանադրութիւնը եւ Ատրպէյճանի հետ կը կնքի Խաղաղութեան համաձայնագիր։

Փաշինեանի կառավարման դէպքում է, որ ԱՄՆ-ն հնարաւորութիւն կը ստանայ Հայաստանի տարածքով անցկացնել նաւթատարներ, գազատարներ, աւտոճանապարհներ եւ երկաթուղագծեր՝ Հարաւային Կովկասի կոմունիկացիոն գծերի վրայ ունենալով ներկայութիւն՝ զսպելով Չինաստանի, Իրանի, Ռուսաստանի ազդեցութեան աճը։

Փաշինեանի կառավարման դէպքում է, որ Թուրքիան հնարաւորութիւն կ՛ունենայ Հայաստանի տարածքով երկաթուղային եւ աւտոտրանսպորտային կապ ունենալ Կենդրոնական Ասիայի պետութիւնների հետ։ Փաշինեանի կառավարման դէպքում է, որ Հայաստանը կը շարունակի ԵՄ-ին անդամակցելու փրոցէսը եւ հաւանական է՝ դուրս գա ԵՏՄ-ից եւ ՀԱՊԿ-ից։ Մեծ հաւանականութեամբ, ընդդիմութիւնը կը հրաժարուի այս սցենարներից։

Ստացւում է՝ Փաշինեանի կուսակցութիւնը կարողացել է դիրքաւորուել այնպէս, որ առնուազն 4 ուժեր ունեն կոնսեսուս իր շարունակական կառավարման շուրջ։ Չեմ բացառում, այս հաշուարկներն ունեն նաեւ թուրք-ատրպէճանական կողմում, եւ գուցէ մտածել են՝ Փաշինեանին տան յաղթաթուղթ ընտրութիւններում։ Գուցէ նրանք հաշուարկել են, որ այդպիսով՝ կը խուսափեն Հայաստանում առաւել արմատական, փրոռուսական վերադասաւորումներից։ Եթէ այդպէս է, մենք ականատես պէտք է լինենք Ատրպէյճանի կողմից Սահմանադրութիւնը փոխելուց պահանջից հրաժարում կամ այդ հարցի չփոխկապակցում Համաձայնագրի ստորագրման հետ։

Բայց իմ այս երկրորդ վարկածը եւս ենթադրութիւն է եւ հիմնուած չէ ինսայդերական ինֆորմացիայի վրայ։ Կայ նաեւ երրորդ տարբերակը։ Շատ հաւանական է, որ Հաքան ֆիտանի այս յայտարարութիւնն ընդամէնը ցուցադրում է Թուրքիայի եւ Ատրպէյճանի ունեցած տարաձայնութիւնը՝ Խաղաղութեան համաձայնագրի կնքման ժամկէտի շուրջ։ Գուցէ Պաքուն դեռ պնդում է, որ անհրաժեշտ է գործարք իրականացնել Սահմանադրութիւնը փոխելուց յետոյ, իսկ Անգարան ուզում է, որ 2026-ի առաջին կէսին կնքուի համաձայնագիրը, եւ ընդամէնը՝ քաղաքական ուղերձ է տալիս Ատրպէյճանին՝ հրապարակաւ ի ցոյց դնելով իր տարբերուող դիրքորոշումը Ատրպէյճանից։

Վերջնական համոզմունք կարելի է արտայայտել միայն՝ Թուրքիայի եւ Ատրպէյճանի միջեւ առկայ պաշտօնական շփումների տեթալներին տիրապետելու պարագայում։ Դա մենք չունենք։ Այս երեք սցենարներից որ մէկն էլ իրական լինի՝ Հաքան Ֆիտանի յայտարարութիւնը անսպասելի է եւ յստակ տարբերւում է մինչեւ վերջերս Ատրպէյճանի պաշտօնական դիրքորոշումից։ Չբացառենք, որ Թուրքիան ուզում է այս փուլում կոմունիկացիաների բացում Հայաստանի հետ, եւ Ատրպէյճանին շտապեցնում է՝ Հայաստանի հետ ստորագրել Համաձայնագիրը 2026-ի առաջին կէսին։

Կարծում եմ, հետագայ արձագանքներից կարելի կը լինի հասկանալ՝ որ սցենարի հետ գործ ունենք։ Վերջնականօրէն որեւէ մէկին չեմ տայ առաջնահերթութիւն եւ չեմ համարի վերջնականօրէն հաստատուած։

Ռոպէրթ Անանեան