Թուրքական (կամ աւելի լայն իմաստով՝ Օսմանեան եւ աւելի ուշ՝ Թուրքական Հանրապետութեան) ազդեցութեան ընդլայնումը Անդրկովկասի վրայ, որը ներառում է ժամանակակից Հայաստանը, Վրաստանը եւ Ատրպէյճանը, բարդ պատմական գործընթաց է, որը տեղի է ունեցել մի քանի դարերի ընթացքում եւ ձեւաւորուել է կայսերական մրցակցութեան, էթնիկ քաղաքականութեան եւ ժամանակակից պետականաշինութեան միջոցով։

1. Օսմանեան շրջան (16-19-րդ դարեր)

Այս ընթացքում Օսմանեան կայսրութիւնը եւ Սէֆեան Պարսկաստանը (եւ աւելի ուշ՝ Քաջարական Իրանը) վիճարկել են Անդրկովկասեան տարածաշրջանը։

16-18-րդ դարեր. Օսմանները պարբերաբար վերահսկում էին Վրաստանի, Արեւմտեան Հայաստանի եւ այժմեան Ատրպէյճանի որոշ հատուածներ։ Սակայն, վերահսկողութիւնը յաճախ տատանւում էր Պարսկաստանի հետ պատերազմների պատճառով։

Զուհաբի պայմանագիր (1639). Պաշտօնականացրեց Օսմանեան եւ Պարսկական կայսրութիւնների միջեւ սահմանը՝ Արեւելեան Անդրկովկասը Պարսկաստանի վերահսկողութեան տակ, իսկ արեւմտեան մասերը՝ Օսմանեան ազդեցութեան տակ։

2. Ռուսական ընդարձակում (19-րդ դար)

Ռուսական կայսրութիւնը ընդլայնուեց Անդրկովկաս Պարսկաստանի եւ Օսմանների հետ մի շարք պատերազմներից յետոյ։

Ռուս-պարսկական պատերազմներ (1804–1813, 1826–1828): Յանգեցրին ժամանակակից Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի Ռուսաստանի կողմից բռնակցմանը։

Ռուս-թուրքական պատերազմներ: Արդիւնքում Ռուսաստանը գրաւեց հիւսիսարեւելեան Թուրքիայի մի մասը եւ ընդլայնեց իր ազդեցութիւնը Վրաստանում եւ Հայաստանում։

Օսմանները կորցրեցին իրենց ազդեցութեան մեծ մասը տարածաշրջանում, չնայած պահպանեցին հետաքրքրութիւնը, յատկապէս արեւելեան Անատոլիայում եւ թուրքական բնակչութեան շրջանում։

3. Առաջին համաշխարհային պատերազմը եւ կայսրութիւնների փլուզումը (1914–1920)

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ օսմանները փորձեցին վերականգնել ազդեցութիւնը Անդրկովկասում, մասնաւորապէս արեւելեան Անատոլիայում եւ Հայաստանում արշաւանքների միջոցով։

Օսմանների օրոք տեղի ունեցան հայերի ցեղասպանութիւնը (1915–1917) եւ զանգուածային տեղահանութիւնները, որոնք աւերեցին արեւելեան Անատոլիայի հայ բնակչութեանը։

Ռուսական յեղափոխութիւնից (1917) յետոյ օսմանները ժամանակաւորապէս մտան Կովկաս՝ Կովկասեան արշաւանքի ժամանակ։

Պրեսթ-Լիթովսքի պայմանագիր (1918). Անդրկովկասի որոշ մասեր զիջեց օսմաններին, սակայն նրանք ստիպուած եղան նահանջել Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտութիւնից յետոյ։

4. Առաջին համաշխարհային պատերազմից յետոյ եւ թուրքական ազգայնականութիւնը (1920-ականներ)

Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի գլխաւորութեամբ ձեւաւորուող Թուրքական Հանրապետութիւնը կռուեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան (1918–1920) դէմ թուրք-հայաստանեան պատերազմի (1920) ընթացքում, որն աւարտուեց Կարսի պայմանագրով (1921):

Հաստատեց ժամանակակից սահմանը Թուրքիայի և խորհրդային անդրկովկասեան հանրապետությունների միջեւ։

Թուրքիան պահպանեց արեւելեան Անատոլիան, մինչդեռ Հայաստանը, Ատրպէյճանը եւ Վրաստանը միացուեցին Խորհրդային Միութեանը։

5. Սառը պատերազմի դարաշրջան (1945–1991)

Որպէս ՆԱԹՕ-ի անդամ՝ Թուրքիան գաղափարապէս դէմ էր Խորհրդային Միութեանը։

Երկաթէ վարագոյրի պատճառով Անդրկովկասի վրայ քիչ ուղղակի ազդեցութիւն է եղել, չնայած մշակութային եւ էթնիկ կապերը պահպանուել են, յատկապէս Ատրպէյճանի հետ։

6. Յետխորհրդային շրջան (1991-ից մինչ օրս)

ԽՍՀՄ փլուզումից յետոյ Թուրքիան վերահաստատեց իր դիւանագիտական ​​եւ տնտեսական դերը տարածաշրջանում, մասնաւորապէս՝

Ատրպէյճան. սերտ դաշինք, մշակութային մերձաւորութիւն (երկուսն էլ թուրքական են) եւ ուժեղ ռազմական համագործակցութիւն (յատկապես Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան ժամանակ)։

Վրաստան. ռազմավարական համագործակցութիւն, մասնաւորապէս էներգետիկ խողովակաշարերում, ինչպիսին է Պաքու-Թբիլիսի-Ճէյհան խողովակաշարը։

Հայաստան. լարուած յարաբերութիւններ՝ ցեղասպանութեան ժառանգութեան, սահմանային վէճերի եւ Թուրքիայի կողմից Ատրպէյճանին աջակցութեան պատճառով։

Հրայր Քամէնտաթեան