Իրանի նախագահը Պաքւում վերահաստատել է Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան ճանաչումը, յատուկ ընդգծելով, որ Արցախը պիտի լինի Ատրպէյճանի կազմում։ Սա նշանակում է, որ․

1․ Իրանն էլ, ինչպէս աշխարհի շատ երկրներ, հաշուի է նստում տարածքային վէճի ռազմական լուծման հետ եւ իր համար մեծ առումով էական չի, թէ ում կը պատկանի Արցախը, եթէ դա չի հակասում Իրանի շահերին ու նոր վտանգներ չի առաջացնում Իրանի համար։ Մենք տեսանք, թէ ինչքան սուր արձագանքեց Իրանը Սիւնիքի ու Վայոց Ձորի մարզերի հանդէպ ատրպէճանական ագրեսիային ու տարածքային յաւակնութիւններին, քանի որ դա ուղիղ հարուածի տակ էր դնում Իրանի անվտանգութիւնը։ Բայց Արցախի մասով Իրանը լուռ էր, թէեւ շատ լաւ հասկանում էր, որ պարտութեան դէպքում Հայաստանն էականօրէն կը թուլանայ ու կը կորցնի տարածաշրջանում իր դերը։ Տրամաբանական է, որ Իրանին պէտք են թոյլ հարևաններ ու դա վերաբերւում է նաեւ Հայաստանին։

2․ Իրանն էլ, ինչպէս տարածաշրջանային եւ համաշխարհային միւս խոշոր խաղացողները, հետաքրքրուած է ոչ թէ զուտ միայն Հայաստանով, կամ միայն Ատրպէյճանով կամ միայն Վրաստանով, այլ հետաքրքրուած է ամբողջ Անդրկովկասով, եւ իր ազդեցութեան հաստատումն ու ամրապնդումը տեսնում է միաժամանակ 3 անդրկովկասեան հանրապետութիւնների վրայ, ոչ թէ նրանցից մէկի կամ երկուսի։ Իսկ նոր խոշոր խաղացողները սովորաբար իրենց ազդեցութեան հաստատումը տուեալ տարածաշրջանում իրականացնում են յենուելով տուեալ տարածաշրջանի ամէնահզօր խաղացողի վրայ, եթէ նման հնարաւորութիւն են ստանում երբեւէ։

3․ Իրանը չի կորցրել մեր տարածաշրջանի նկատմամբ իր յաւակնութիւնները, եւ ամէն պատեհ առիթ կ՛օգտագործի, վերադառնալու համար մինչեւ 1801, կամ մինչեւ 1813 թուականների դրութեանը, եթէ պատմական նման հնարաւորութիւն ստեղծուի իր համար։ Իրանը հրաշալի հասկանում է թուրք-ատրպէճանական բարեկամութեան խրթին կողմերը, շիա-սուննի հակադրութիւնը, ազերիների աւելի պարսկական, քան թուրքական ծագումնաբանութիւնը, Ատրպէյճանի թաթարական հանրապետութիւնը թալիշականի վերածելու հնարաւորութիւնը եւայլն․․․ Հետեւաբար, Իրանին պէտք է սերտացնել յարաբերութիւնները նաեւ Ատրպէյճանի հետ, որովհետեւ Ալիեւը յաւերժ չի, իսկ Ատրպէյճանի թաթարական հանրապետութիւնը Ատրպէյճանի թալիշական հանրապետութեան վերածելը անհնարին գործ չի Իրանի համար։

Այսինքն, Իրանն աւելի հեռու է նայում եւ շարունակում է մնալ որպէս տարածաշրջանային խոշոր խաղացող՝ խոշոր խաղացողին բնորոշ բոլոր յաւակնութիւններով։ Մեզ ձեռնտու է, որ մեր տարածաշրջանի բոլոր պետութիւնները թուլանան ու տրոհուեն, որպէսզի դրանով նուազի նրանց յարաբերական առաւելութիւնը մեր նկատմամբ եւ մեզ համար էլ բացուի պատմական հնարաւորութիւնների ժամանակաշրջան։ Այլ հարց է, որ մենք գործ անելու, նպատակներ դնելու, նպատակամղուած աշխատելու փոխարէն, էշի ականջում քնում ենք կամ լաւագոյն դէպքում բաւարարւում ենք մեր հոգսն ու ցաւը աշխարհով մէկ տարածելով, մոռանալով, որ դա ոչ մէկին չի հետաքրքրում։

Իրանը մեզ համար «դաշնակից ու բարեկամ» է այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրա գլխին կախուած է իսրայէլական, քրտական, թուրք-ատրպէճանական, արաբական, փաքիստանեան եւ այլ վտանգները։ Եթէ մի պահ պատկերացնենք վիճակ, որ՝ ռուսները մեր տարածաշրջանից գնան (յուսամ շուտով), թուրքերը խրուեն քրտական պատերազմի մէջ, Իսրայէլը արաբների հետ սկսի երկարատեւ հիւծիչ պատերազմ, Փաքիստանը՝ Հնդկաստանի հետ, ապա ի՞նչ է անելու Իրանը․․․ մեծ հաւանականութեամբ Իրանն Ատրպէյճանում սանձազերծելու է թալիշական ապստամբութիւն, իր ձեռքն է վերցնելու ամբողջ Ատրպէյճանը, որից յետոյ յենուելով Ատրպէյճանի թալիշական հանրապետութեան վրայ՝ նուաճելու է ամբողջ Անդրկովկասը։

Սա ընդամէնը 1 սցենար է, բայց բարեբախտաբար այսօր Իրանը չունի դա իրագործելու հնարաւորութիւնը։ Այս փուլում մենք պիտի օգտուենք Իրանի ոչ շատ ուժեղ վիճակից, եւ հայ-իրանական շահերի ժամանակաւոր համընկնումը պիտի օգտագործենք առաւելագոյնը քաղելու եւ ուժեղանալու համար։

Մի քիչ խառը ստացուեց, բայց ասելիքս այն էր, որ Իրանն էլ կարող է մեզ համար լուրջ սպառնալիք դառնալ, երբ որ կը լուծի իր կարեւոր անվտանգային խնդիրները։ Իրանը մեզ համար բարեկամ է միայն Հնդկաստան-Իրան-ԱՄՆ-Եւրոպա ընդհանուր դաշտում, երբ նրա յաւակնութիւնները զսպողներ կան, իսկ բարի կամքը՝ պարտադրողներ կան։ Հանէք դրանք ու Իրանը կը դառնայ Ռուսաստանին ու Թուրքիային հաւասար թշնամի մեզ համար։

Մխիթար Յարութիւնեան