Տեսանելի ապագայի վերջին գրառումս։

Հայ հանրութիւնն ու քաղաքական էլիտաների մեծ մասն այսպէս էլ չգիտակցեց, թէ ինչ բացառիկ ռազմավարական նշանակութիւն ունէր Արցախը Հայաստանի Հանրապետութեան համար։ Արցախը Հայաստանի Հանրապետութեան համար, ներկայի եւ ապագայի կենսունակութեան, ինչպէս նաեւ հայկական պետականութիւնը տարածաշրջանում մշտապէս ինքնատիպ ու ուրոյն աշխարհաքաղաքական գործօն պահելու եւ զարգացնելու առանձնայատուկ կոմպոնենտ-բաղադրիչ էր։ Միջազգային յարաբերութիւններում մնան սուպեր-տարածքները փոքր պետութիւնների պարագայում կոչւում են «ուժի բազա»-ներ (power base), որն «օդի ու ջրի պես» ապահովում է անվտանգային առումով խոցելի ու սակաւ կարողունակութիւններ ունեցող փոքր պետութեան կենսունակութիւնը։

Անշուշտ, հանրութեանը հնարաւորութիւն չեն տալիս գիտակցել, թէ Արցախն իր աշխարհագրական դիրքով՝ Օմարից մինչեւ Արաքս, ինչ բացառիկ կարեւորութիւն ունէր Հայաստանի Հանրապետութեան համար անվտանգային, անվտանգութիւնը կազմակերպելու եւ Ատրպէյճանին ուժային զսպման տեսանկիւնից։ Արցախով Հայաստանի Հանրապետութիւնը ունէր ինքնաբաւ օպերատիւ խորութիւն։ Արցախն իր Լեռնային հատեւածներով մինչեւ Ակնայի եւ Վարանդայի բնական սահմանագիծը, մերձարաքսեան հատուածը, բարդ լեռնային ռելիեֆը՝ ներդաշնակ Սիւնիքի ու Վայոց Ձորի, ինչպէս նաեւ Գեղարքունիքի հիւսիս-արեւելեան հատուածի հետ համակցուած ճիշդ ռազմավարական պլանաւորման ու պաշտպանական քաղաքականութեան պայմաններում ստանում էր ռազմավարական խորութեան նշանակութիւն Հայաստանի Հանրապետութեան համար։ Այն ունէր պաշտպանիչ պատեանի դեր եւ նշանակութիւն, ինչն էլ մեծացնում էր Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին մանեւրականութիւնը եւ զսպում/մեղմացնում արտաքին ուժային ճնշման ազդեցութիւնը՝ սուվերէն որոշումներ կայացնելու վրա։ Դարձնում էր Հայաստանի Հանրապետութիւնը որակապէս այլ աշխարհագրութեամբ ու քաղաքական դիրքաւորմամբ խաղացող։

Առկայ էր ուժային կոնֆիգուրացիա-աշխարհագրական ուժային պարիտէտ Հայաստանի ու Ատրպէյճանի միջեւ, քանի որ երկուսն էլ համարւում էր, որ ունակ են պրոյեկտել ուժ ու ազդեցութիւն անմիջական միջավայրի վրայ։ Այն հիմնովին քանդուեց, երբ Հայաստանը զրկուեց/հրաժարուեց Արցախից։

Էլ չենք ասում, թէ Արցախն ինչ բացառիկ պարենային, ջրային ու էներգետիկ անվտանգութեան ու կենսունակութեան նշանակութիւն ունէր Հայաստանի Հանրապետութեան համար։ Հենց պետական վիճակագրական տուեալները ցոյց են տալիս, որ

Արցախի կորստի հետեւանքով պարէնային եւ ջրային կախուածութիւնը դրսից (Ռուսաստանից եւ Ատրպէյճանից համապատասխանաբար) մեծացել է էականօրէն, քան Արցախով Հայաստանի ժամանակ էր։

Մի պահ պատկերացրէք, եթէ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարող էլիտաները լինէին մի քիչ աւելի իմաստուն ու դեռ 1990-ականներից իրապէս ձգտէին կառուցել արդիւնաւէտ կառավարմամբ պետական համակարգ եւ գործակալութիւններ՝ ինչ յաւելեալ մեծ ներուժ ու շօշափելի նիւթական, տնտեսական, դեմոգրաֆիկ, անվտանգային ու աշխարհաքաղաքական բարիք կը տար Արցախը Հայաստանի Հանրապետութեանն իր պարէնային առկայ եւ պոտենցիալ արտադրութեան, ինչպէս նաեւ բնական հանածոների, ինտելեկտուալ պոտենցիալի, ջրային ու վերականգնուող էներգիայի պաշարներով՝ դարձնելով Հայաստանի Հանրապետութիւնը տարածաշրջանում ոչ միայն ինքնաբաւ, այլ նաեւ ինստիտուցիոնալ առումով կուռ ու ազդեցիկ խաղացող, նոյնիսկ դոմինանտ իր երկու հարեւանների հանդէպ, եթէ հիմքերը 1990-ականներից ճիշդ դրուած լինէին։

Ի դէպ, Արցախի արտադրողական պոտենցիալի մասին խօսել են Ատրպէյճանի տնտեսութեան նախարարը եւ երկրի նախագահը 2023ին՝ յայտարարելով, որ ղարաբաղեան եւ արեւելա-զանգեզուրեան տնտեսական գօտիները լինելու են Ատրպէյճանի ոչ հիդրոկարբոնային տնտեսութեան լոքոմոթիւը։

Արցախի կորուստի հետեւանքով, Հարաւային Կովկասում հայկական էթնո-քաղաքական տարրի դեմոգրացիկ սփռուածութիւնը կրճատուեց մօտ 35%-ով, էականօրէն մեղմացնելով հայկական էթնո-քաղաքական գործօնի նշանակութիւնը տարածաշրջանում եւ տալով ատրպէյճանական էթնո-քաղաքական գործօնին էլ աւելի մեծ «գործելու տարածութիւն» (action space).

Արցախի կորուստը զրկեց Հայաստանին Ատրպէյճանին զսպման քաղաքականութեան իրականացնելու համար արդիւնաւէտ ուժ ու ազդեցութիւն պրոյեկտելու հնարաւորութիւնից։ Առանց Արցախ Հայաստանի հանդէպ Ատրպէյճանը ձեռք է բերում աշխարհագրական գերակայութիւն բոլոր ասպարէզներում՝ իր նախիջեւանեան Սադարակից մինչեւ Ղազախի շրջան Հայաստանը վերցնելով ռազմավարական պինդ աքցանի ու կիսաշրջապատման մէջ՝ թէ ռազմական, թէ լոգիստիկ, թէ դեմոգրաֆիկ եւ թէ տնտեսական ու նոյնիսկ սոցիալ-հոգեբանական առումներով։

Արցախի կորուստը, Արցախից հրաժարուելը արդէն իսկ ունի ու դեռ ունենալու է շարունակական բացասական հետեւանքներ Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտպանունակութեան, կենսունակութեան եւ գոյաբանական անվտանգութեան համար՝ իր ֆունդամենտալ խոցելիութիւններով էականօրէն սահմանափակելով Հայաստանի արտաքին քաղաքական, լոգիստիկ, տնտեսական եւ ժողովրդագրական կարողութիւնները ապագայում։

Արցախից զրկուելն ու Արցախից հրաժարուելը Հայաստանի Հանրապետութեան ռազմավարարական ինքնասպանութիւնն է։ Արցախից հրաժարուելը նշանակեց Հայաստանի Հանրապետութեան ապառազմավարականացում։ Արցախի ճանաչումն էլ գլխաւոր ռազմավարական օպոնենտի կազմում վերջնականապէս խլեց Հայաստանի Հանրապետութեան որպէս հայկական քաղաքական նախագծի, հայկական աշխարհաքաղաքական ինքնապրոյեկտման հնարաւորութիւնը։ Նշանակում, է խլել ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետութեան գեոպոլիտիկ ապագան այլ զրկել նրան ողջ ռազմավարականութիւնից, ռազմավարական գրաւչութիւնից ու կարեւորութիւնից։ Հայաստանին առանց Արցախի մնում է մէկ ճանապարհ՝ այն է լինել որեւէ հարեւանի աշխարհաքաղաքականության ու ռազմավարութեան կցատարածք։ Այս պարագայում՝ Ատրպէյճանի, որը յաւակնում է ստանձնել արցախազուրկ Հայաստանի Հանրապետութեան աշխարհաքաղաքական «խնամակալի» դերը՝ ենթարկեցնելով ու հնազանդեցնելով այն իրեն, աստիճանաբար «մարսելով» այն, ապսորբացնելով, դարձնելով Ատրպէյճանի գեոպոլիտիկայի մաս ու շարունակութիւն։ Ատրպէյճանն արդէն իսկ մշակել է եւ առաջ է մղում Հայաստանի Հանրապետութեան իր ռազմավարական շահերին յարմարեցուած պրոյեկտ-տեսլականը։

Չգիտակցել Արցախի ռազմավարական բացառիկ նշանակութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան համար որպէս միջազգային յարաբերութիւնների սուբյեկտի, նշանակում է ոչինչ չհասկանալ ռազմավարութիւնից ու չունենալ ռազմավարական միտք։

Հետեւաբար, Հայաստանի Հանրապետութեան անվտանգային ու միջավայրաին վերլուծութիւնների մեկնարկային կէտը պիտի լինի այն, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնն առանց Արցախի շատ աւելի թոյլ ու խոցելի է (դարձել) քան Արցախի տիրապետման պարագայում էր ու կարող էր լինել։ Իսկ Ատրպէյճանը շատ աւելի հզօր, ազդեցիկ ու տարածաշրջանային գործընթացներ թելադրող է դարձել Արցախով, քան այն առանց Արցախի էր ու կարող էր լինել։ Արցախը կարեւոր ուժի պազա է երկու օպոնենտների համար, զրկելով մէկին դրանից՝ ուժեղանում է միւսը, եւ հակառակը։ Այն Հայաստանի Հանրապետութեան պարագայում ամէնաքիչը տալիս էր հնարաւորութիւն զսպել հակառակորդին ու պահպանել ուժային կոնֆիգուրացիա-պարիտէտ աշխարհագրութեան շնորհիւ, նոյնիսկ եթէ առկայ էր մեծացող ռազմական քանակական-որակական դիսբալանս։ Արցախը Ատրպէյճանի տիրապետութեան պարագայում հնարաւորութիւն է տալիս իր օպոնենտին վերջնականապէս դարձնել դիսֆունկցիոնալ, ապառազմավարականացուած եւ ենթարկայութեան տակ առնուած կցատարածք։ Այսինքն Հայաստանի Արցախից զրկման/հրաժարման գործօնը անկախ փոփոխական է՝ Հայաստանի առկայ դիրքաւորումը, վիճակն ու հնարաըորութիւնները տարածաշրջանային առկայ ու ապագայ տինամիքայի պայմաններում վերլուծելու պարագայում։

Իսկ սա, ի վերջոյ, նշանակում է, որ զարգացնել, պաշտպանել, բարձրացնել Հայաստանի Հանրապետութեան սուվերէնութիւնն ու անկախ որոշումներ կայացնելու հնարաւորութիւնը, բարձրացնել կենսունակութիւնն ու չէզոքացնել խոցելիութիւնները լինելու է շատ աւելի բարդ ու դժուարին գործ, քան այն կը լինէր Արցսխի տիրապետման պարագայում։ Մարդամէկն այս ամէնը շատ լաւ հասկանում է։ Դրա համար էլ խօսում է միայն գոնէ պետութեան կախուածութիւնների բազմազանեցման մասին, ինչն էլ ցուցիչ է արցախազուրկ Հայաստանի Հանրապետութեան խղճուկ աշխարհաքաղաքական կարգավիճակի եւ ապառազմավարականացման եւ սուբ-հեգեմոնիկ յաւակնութիւններ ունեցող Ատրպէյճանի շահերի սպասարկման ֆունկցիայի մասին։

ԲԱՅՑ, կան ոչ դասական, ինովացիոն ու ասիմետրիկ լուծումներ։ Քաղաքական էլիտայի մտքին տեղ լինի։

Սակայն, առայժմ այսքանը։

Էտուարտ Աբրահամեան
Ֆէյսպուքեան Գրառում